Nafarroako Parlamentuak Foru hobekuntza 40 urte geroago: historia, balantzea eta aldaketarako proposamenak jardunaldiei amaiera eman die gaur arratsaldean. Sei adituk balorazio- eta balantze-mahai politiko bat osatu dute, parlamentu-taldeetako bozeramaile-lanak egin dituztenak, lau hamarkada geroago Foru Hobekuntzaren onarpenari eta garapenari buruz dagoen ikuspegi bikoitza egiaztatzeko.

 

Ñabardurak ñabardura, denek uste dute araua baliozkoa dela Foru Komunitatearen garapen politiko, ekonomiko eta sozialerako nabigazio-karta den aldetik, baina ez datoz bat Hobekuntza horrekin batera doan errubrikaren inguruan. Erreferendumik eza, batzuentzat demokratikoki onartezina izan zena, alderdien arteko gehiengo indartuko akordio baten bidez salbatu zen, besteen iritziz. 40 urte geroago, tentsio horrek eta indar korrelazioak bere horretan diraute.

 

Juan Luis Sánchez de Muniáinek (Navarra Suma), Nafarroako Parlamentuko lehen idazkariak, Konstituzioak Nafarroari “autogobernura iristeko eman zion bide berezia” defendatu du; izan ere, bere ustez bide horrek esplizituki aitortzen baitu “berezko eskubideen eta erakundeen berezitasuna. Sarbide-sistema, beraz, erabakigarria izan da, onerako”.

 

“Autonomia Estatutuen antzeko beste edozein prozedurak Nafarroak gauzatu duen eskubide historiko eta bereziaren oinarri guztia ondoriorik gabe utziko zukeela” adierazi ondoren, Sanchez de Muniainek foruzaleen eta abertzaleen tesien arteko “bateraezintasunaz” ohartarazi du, bai eta “tentsio zentralizatzaileei eta abertzaletasunaren etengabeko presioari aurre egiteko beharra ere, Espainiako errealitatearen oinarrizko elementuak zalantzan jarri nahi baititu”.

 

Testuinguru horretan, abokatu eta forudun iruindarrak Euskadiko eta Nafarroako foru-erregimenen arteko “parekatze faltsua” salatu du, baita bi lurraldeetako finantza- eta zerga-jarduerari dagokionez ere, “Kontzertu Ekonomikoaren eta Hitzarmen Ekonomikoaren jatorria, izaera eta ibilbidea funtsean desberdinak baitira”.

 

Nafarroaren kasuan, “enpresen eta herritarren gainean modu arrazional eta eraginkorrean egikaritu zen zerga-ahalmenak produkzio-sarea sendotzea eta garatzea sustatu zuen, oparotasuna eta enplegua emanez. Hobekuntza hori negoziatu, onartu eta aplikatu ondoren egin zuen Nafarroak jauzi, eta aurrerapen eta ongizate maila orokortuan kokatu zen, baita bikaintasuneko zerbitzu publikoei esker ere”.

 

Etorkizunean, erronka “eskubide horiek modu inteligentean kudeatzea izanen da; izan ere, funtsezkoa ez da eskubide horiek edukitzea, baizik eta modu inteligentean administratzea, zerga-gaitasunaz ere ari naiz, Nafarroako herritarrak araubide komuneko beste lurralde batzuetakoak baino egoera hobean jartzeko. Kontrakoa ulertezina da. Ez da funtsezko erreformarik behar, are gutxiago helburua autogobernuaren funtsa kolokan jartzea bada. Eguneratze puntualak eginda, Lorafnak indarrean jarraitzen du”, Juan Luis Sánchez de Muniainek berretsi duenez.

 

Aladino Colín (PSN) abokatu, Foru Legebitzarreko legelari ohi, parlamentari ohi eta Nafarroako Gobernuko kontseilari ohiaren ustez, justifikatuta dago Hobekuntzaren 40. urteurrena ospatzea, “ona dena ospatu behar delako. Emaitzek beren kabuz hitz egiten dute. Nafarroak Espainian eta Europako eskualde gehienetan aitortutako autogobernu mailarik handienak lortu ditu, eta bere historiako garapen maila altuenera iritsi da”.

 

Zatika, Aladino Colinek gogorarazi du Lorafna “PSNk planteatu eta onartu zuela Nafarroako benetako barne konstituzio gisa. Bilakaera historiko konplexu bati lotutako erregimen baten iraganarekin (1512, 1839/41, 1978) sedimentatzea lortu nahi izan zen, eta Espainian eta Europan integratutako 1982ko Nafarroa haren orainarekin bat etor zedin saiatu zen. Era berean, etorkizunean irauteko bokazio argia eman nahi izan zitzaion, herritarren gehiengoak onartu baitzuen. Erreforma sakonik gabe iraun lezake beste lau hamarkadatan”.

 

Aladino Colinek uste du Espainiako eta Europako markoan foru-erregimena “eguneratzeak” aukera eman duela “berezitasunari eusteko”; izan ere, “erakundeek funtzionatu egin dute, abertzaleak ez diren gobernu-presidenteak (UPN, PSN) eta abertzaleak (Geroa Bai) egon dira, eta bizitza publikoaren eta pribatuaren ia eremu guztietan gastu-politikak garatzea ahalbidetzen duten eskumenak bereganatu dira”.

 

Horretan sakonduz, Colínek “hezkuntza-zerbitzuen kalitatea eta osasun-sistema publikoaren irismena” nabarmentzen ditu, “Europako onenen artean aitortua”, baita gizarte-babeseko sistema “indartzea” ere, eta “hori oso garrantzitsua da. Elkarbizitzari eustea ere posible izan da, nahiz eta ETAren terrorismoak tentsio larriak ekarri zizkigun. Eta ez dut ahazten Hitzarmen Ekonomikoa, autogobernuaren giltzarria, eta segurtasun arloan, Foruzaingoa”.

 

Ondorio gisa, Aladino Colínek dio Hobekuntzan “Ongizate Estatuaren zutabeak gauzatzen direla, Bigarren Mundu Gerraren ondoren Europan definituta geratu zirenak, sozialdemokraziaren postulatuekin bat etorriz. Bi krisi ekonomiko handiri aurre egin dieten zutabe solidoak dira,, bata finantza-jatorrikoa (2008) eta bestea osasun-arlokoa (Covid-19)”.

 

Goio Monreal (Geroa Bai), nafar politikari eta legelaria, Lehen Xedapen Gehigarrira jo du Konstituzioak “eskubide historikoak eta horiek eguneratzeko Nafarroak duen gaitasuna aitortu zituela” berresteko. Hobekuntza 1841eko Lege Itunduaren jarraipen gisa planteatu zen, eta balorazioa positiboa izan arren, gaur egun argi dago xedapen gehigarri hori ez dela gaitasun berriak eskuratzeko titulu gaitzailea. Konstituzio Auzitegiak argi utzi du hori, denboraren joanak agortzen duen bidea da”.

 

Garaiko testuinguruari erreparatuta, funtsezkoena “ituntzen zuena, orduko Diputazioa organo frankista baitzen artean. Orduan Foru Parlamentua eta Diputazio berria sortu ziren. Bietatik nahiko ohiz kanpoko Negoziazio Batzordea atera zen, zazpi diputatuetatik bost bakarrik egon baitziren ordezkatuta. HB eta Orimendi hauteskunde taldearena falta izan ziren.

 

Gaur, erreformari ekiteko orduan, espiritu zabalagoa izan beharko litzateke, adostasunaren emaitza. Berrespen falta oso akats garrantzitsua izan zen, jatorrizko bekatua, Lorafna birformulatzeko erreferendum baten bidez soilik birdimitituko zena. Hala ere, lege horrek betetzen duen paperaren balorazioa oso positiboa da”.

 

Patxi Zabaletarentzat (EH Bildu), Konstituzioak Foru Hobekuntza deritzonari ematen dion Lege Organikoa baino maila altuagoko arau izaerak, “aurrez aurre talka egiten du teknika juridikoarekin, praktikan estatutu bat gehiago baita, eta, batez ere, epaitegi guztiek, baita Konstituzionalak ere, behin eta berriz ematen dioten jurisprudentzia-interpretazioarekin”.

 

Leitzako abokatu, politikari eta idazleak dioenez, Foru Hobekuntza, “bere izendapenetik bertatik, foruen edo eskubide historikoen eguneratze edo eraberritze gisa aurkezten da. Hori, legearen hitzaurreaz eta terminologiaz haratago, eman zitzaion ustezko izapide berezian txertatzen da, eta, azken finean, erreferenduma edo herritarren berrespena ukatzeko aitzakia da. Hori da gabezia nagusia, Foru Hobekuntzei indarra eta sakontasun politikoa kentzen dien jatorrizko bekatua”.

 

Esandakoan oinarrituta eta “identitate nafarra defendatze aldera”, Zabaletak azpimarratu du “foruen edo eskubide politikoen gaurkotze demokratikoa erabakitzeko eskubidea aitortuz eta gauzatuz bakarrik egin daitekeela, eta hori herritarrei dagokien zerbait dela, alegia, aldebikotasuna edo Hobekuntzari datxekion kontzertazio-gaitasuna defini dezaketen bakarrak”.

 

Horri dagokionez, Zabaletak gogora ekarri du Nafarroako Parlamentuan XXI. mendearen lehen hamarkadan sortutako Ponentzia, non “hogeita hamar bat gaitan adostasunak lortu ziren, tartean, erreferenduma aldarrikatzea adostu zen. Dena ezerezean geratu zen”.

 

Gauzak horrela, Zabaletak “Madrilgo zentralismoaren mende eta zaharkituta dagoen” testu baten erreforma bat eskatu du; izan ere, “pairatzen ari garen autonomia-arazoa oztopo horren ondorio da, eta ezin hobeto islatzen da Konstituzio Auzitegiaren aurrean jarritako errekurtso ugarietan. Foru Hobekuntzaren aurreikuspenak ez dira bete. Jatorrizkoak zaizkigun eskumenei eusteko, Europako erakundeetan gure presentzia politikoa bermatuko duen Estatutu bat behar dugu”.

 

Izquierda-Ezkerrako ordezkari José Miguel Nuinen ustetan, hobekuntza onartu zenetik igaro diren 40 urteez egin daitekeen balantzea “positiboa” da; izan ere, “Nafarroako gizarteak modu demokratikoan erabili ahal izan du autogobernurako eskubidea, eta, hori egitean, lorpen garrantzitsuak lortu ditu garapen ekonomikoaren, ongizatearen eta askatasunen arloan”.

 

Lorpen horiek, hala ere, “ez dituzte aurrez aurre ditugun erronka garrantzitsuak saihesten. Alde batetik, gizarte-desberdintasun larri eta gero eta handiagoaren aurkako borrokan aurrera egin behar da. Bestalde, beharrezkoa da integrazio eta topaketa handiagoko etorkizuna eraikitzen ikastea, horretan datza erronkak, Nafarroako gizartearen hizkuntza- eta kultura-aniztasuna harmonizatzean”.

 

Horretarako, Iruñeko ekonomialari eta politikariak uste du egokia litzatekeela Hobekuntzaren erreforma bi ardatzetan oinarrituta egitea, bere ustez funtsezkoak baitira. “Oinarrizko gizarte-eskubideak, hala nola lanari, etxebizitzari, osasunari, hezkuntzari edo mendetasunari dagozkienak, juridikoki blindatzeaz eta bermatzeaz ari naiz. Eskubide horiek oinarri zehatzak eta eguneratuak behar dituzte indarrean egoteko. Eta erabakiak hartzerakoan herritarren partaidetzarako tresnak txertatzeaz ari naiz (erreferendumak, kontsultak, herritarren proposamenak), baita gardentasunarekin eta botere publikoaren egikaritzaren kontrolarekin zerikusia duen guztian ere. Azken batean, eskubide eta interes kolektiboen babesa bultzatu nahi da, kalterik eta bidegabekeriarik gerta ez dadin”.

 

Hala, funtsezko egiaztatzaile gisa gobernuen izaera demokratikoa neurtzeko gizarte-babesera eta kontu-ematera bideratutako baliabideen kantitatearen eta kalitatearen garrantzia azpimarratu ondoren, Nuinek Nafarroari buruz hitz egin du autogobernurako eskubidea duen “subjektu politiko demokratiko gisa, erabakitzeko esparru propio eta autonomo gisa, etorkizuneko erronkei arrakastaz aurre egiteko tresnak aurkitu ahal eta behar dituena”.

 

Laburbilduz, “autogobernu-aldi demokratiko batetik gatoz, aldeko saldoa ematen duena, baina herritarren eskubideei dagokienez nahiz demokraziaren instituzioari, bere moduei, babesei eta aukerei dagokienez, hobekuntza bermatzaileak egiteko premia duena”.

 

Ricardo Feliúk (Podemos-Ahal Dugu) “jatorrian defizit demokratiko handia” dagoela dio, eta, “gerora Lorafna interpretatu eta aplikatu izanaren ondorioz, gero eta murriztaileagoa eginez, eskumen-muga pixkanaka murriztu” dela. “Erreferendum bat erabaki politiko batengatik aldatu zen. Erreforma batek Estatutu berri bat ekarriko balu, herritarrei galdetzea ezinbestekoa izango litzateke”.

 

Kataluniako soziologoaren ustez, beharrezkoa da foru-araubidea “berrikustea”, bai eskumen-mailan, “aurreikusitako eskuduntzen garapena osatzeko”, bai erakunde-mailan, baita alderdi sozialari dagokionez ere. “Erakunde eraginkorragoak behar ditugu, kalitate demokratikoa eta nafarren bizi-kalitatea hobetzen lagunduko dutenak. Aldaketak hortik etorri behar dira”.

 

Aurretik, Silvia Doménechek, Nafarroako Parlamentuko legelari nagusiak, Nafarroako “erakunde-eskemaren izaera parlamentarioa” azpimarratu du, eta Hobekuntzan ordezkaritza-ganberaren erregulazioa disekzionatu du, “garrantzi bereziko funtzioak” aztertuz, besteak beste, “Lorafnaren beraren erreforma-proposamenak onartzea”.

 

Horri dagokionez, Parlamentuak, “herritarren ordezkari den aldetik, Hobekuntzaren erreforma-prozesuan modu integralean parte hartzeko aukeraren inguruan hausnartzeko” eskatu du legelari nagusiak, eta “ez soilik exekutiboen arteko akordioa lortu ondoren, besterik gabe adostutako proposamena onartzera edo atzera botatzera mugatzeko aukerarekin. Ez da gai berria, hainbat adituk eman dute horren inguruko iritzia, baina auziak hor dirau”.

 

Beste alde batetik, eta Ganberaren “autonomia organikoa, funtzionala eta aurrekontu-autonomia, erregelamendu batean zehaztuta dagoena eta orain guztiz berrikusten ari dena” azpimarratu ondoren, Domenechek Legegilearen funtzionamendua arautzen duen lege-mailako araua aipatu du “garrantzi bereziko manu gisa, zeina Konstituzio Auzitegiaren kontrolpean dagoen eta Legebiltzarrak Gobernuaren aurrean duen independentzia bermatzen duen”.

 

Erregelamenduan jasotako “autorregulazio-gaitasun” hori ez da eztabaidagai izaten, eta horren froga da “ezen, erregelamenduak onartzeko eta erreformatzeko gehiengo absolutua eskatzen duen arren, dagoeneko sei erregelamendu ezagutu direla, eta hori ez dator bat Kongresuaren inmobilismoarekin; izan ere, Kongresuaren antolamendu-, funtzionamendu- eta garapen-arauak 1982ko berberak dira funtsean”.

 

Balantze gisa, Doménechek adierazi du “Foru Parlamentua erabakigarria izan bazen Foruaren Hobekuntza egiteko eta onartzeko prozesuan, bai negoziazio-oinarrien proiektuak onartzeagatik, bai Lorafnaren behin betiko testua aldez aurretik onartzeagatik, garapen horretan ere erabakigarria izan dela, esleituta dituen eginkizunak betez. Legebiltzarrak erakundeen eta arauen garapenari lotutako itxaropenak bete ditu, baita eskumen propioen defentsari dagokionez ere. Bederatzi legegintzalditan 837 foru lege baliozkotu dira”.

 

Amaitzeko, eta etorkizunean Hobekuntzaren erreforma bat egingo dela aurreikusita, legelari nagusiak proposamen batzuk egin ditu, hala nola Eledunen Batzarra (organo politiko nagusia) testuan sartzea, Batzorde Iraunkorraren eginkizunak zehaztea, aurrekontu-diziplinaren oinarrizko alderdiak xehetasun handiagoz zehaztea eta administrazio- eta lurralde-antolamenduari buruzko gehiengo absolutuaren legeak zehaztea. “Ezin dira interpretazioaren esku utzi gehiengo indartua eskatzen duten garrantzi bereziko gaiak. Lorafnaren 20.2 artikuluko klausula ireki horrek erregelamenduaren esku uzten du haren zehaztapena, eta Mahaiaren esku uzten du, Eledunen Batzarrak erabaki loteslea hartu ondoren, Gobernuaren edo proposamena egin duenaren irizpidea entzun ondoren. Komeniko litzateke zehaztea”.

 

Itxiera

Unai Hualde Nafarroako Parlamentuko lehendakariak eman dio amaiera Lorafnaren 40. urteurrena ospatzeko burutu diren jardunaldiei, eta adierazi duenez, “bai eduki aldetik bai eta parte-hartze aldetik oso arrakastatsua” izan da. “Hurrengo urratsa ponentzia eratzea izango da, gure oinarrizko arau instituzionalaren eguneratzea aztertzeko. Ez da erraza izango, baina anbizioa izan behar da oinarrizko adostasunak lortzeko, kasu honetan Nafarroako ongizatea kudeatzeko funtsezko lege baten inguruan”.

 

Azkenik, Hualdek “gure Foruak gizarteratzeko eta zabaltzeko lanean jarraitzearen alde” egin du, “gai horri buruzko ezjakintasun handia baitago. Erakundeen betebeharra da, eta hemen hala egin dugu. Testuinguru politikoa, aurrekari juridikoak eta autogobernuari eta Lorafnaren erreforma-prozesuei buruzko doktrina-eztabaidak gogora ekarri ditugu. Orain, egikaritzeke dauden eskumenak transferitzea besterik ez dut espero. Uste dut guztiok partekatzen dugun desio politikoa dela”.

 

Nafarroako Parlamentuko lehendakariak eman zien hasiera pasa den martxoaren 4an Lorafnaren berrogeigarren urteurrena dela eta NUPeko I-Communitas-Institute for Advances Social Research Ikerketa Institutuarekin elkarlanean antolatutako jardunaldiei. Erreforma-proposamenak egiteko baliatu nahi izan da efemeridea, testuinguru historikoari lotutako balantze zorrotz batetik eta araua bultzatu zuten aurrekari juridikoetatik abiatuta.

 

Azterketa politikorako mintegi bat izan da, operadore juridikoei eta gaian adituak direnei irekia, 22 ponentziaz eta Ganberan ordezkaritza duten taldeek izendatutako sei adituk eskaini duten baloraziorako mahai politiko batez osatua.

 

Foru hobekuntza 40 urte geroago: historia, balantzea eta aldaketarako proposamenak jardunaldiaren bigarren saioa beste 10 ponentziek osatu dute:

 

09:00etan hasita, Foru Hobekuntzaren xedapen orokorrak aztertu ditu Francisco Javier Enérizek (NUP). Ondoren, Joseba Asiainek, Nafarroako Gobernuko Lehendakaritzako eta Gobernu Irekiko zuzendari nagusiak, Nafarroako Gobernua eta Gobernuko lehendakariari buruz hitzaldia eskaini du. Eskumenen gaia Francisco José Negro Nafarroako Gobernuko Aholkularitza Juridikorako Zerbitzuko zuzendariak landu du.

 

Atseden baten ostean, 12:00etan Fernando de la Huchak (NUP) Estatuko Administrazioarekiko harremanak eta Hitzarmen ekonomikoa ponentzia eskaini du. Aritz Romeok (NUP) Toki administrazioari buruz hitz egin du. Jarraian, Justizia Administrazioa Nafarroan hitzaldia eskaini du Esther Erice Nafarroako Auzitegi Nagusiko magistratuak.

 

Arratsaldeko saioa Juan Cruz Alli Turrillasek (UNED) hasi du, Hitzarmen eta lankidetza akordioak komunitate autonomoekin ponentziarekin. Ondoren, José Antonio Razquin Nafarroako Gobernuaren aholkulari juridikoak Foru Hobekuntza epaitegietan: jurisprudentziaren balorazio bat hitzaldia egin du. Foru Hobekuntza eta Europako eskualdeen estatutuari buruz hitz egin du Alicia Chicharrok. Cristina Zocok (NUP) Konstituzioaren erreforma eta Foru Hobekuntzaren erreformari buruz eskaini du hitzaldia.